Noen leder deg videre innenfor n-kh.no. De åpnes i det vinduet du er i. Siderammen og
toppen beholdes dermed. (vil du lage nytt vindu: skift+museklikk)
Fremmede nettsteder du lenkes til, åpnes i nytt vindu, for å ikke fjerne vårt vindu.
Det var hollendarar som i siste del av 1600-tallet starta med teinefiske p� Vestlandet og henta
levande hummar med br�nnb�tar.
Kart over Presthamn
I alt utvikla det seg sju hummarhamner i Stavanger Amt, mellom anna p� Bokn, �kra og p� Torvastad.
Dei to f�rstnemnde gjekk ikkje i gl�ymeboka, men den som de Fine kallar ”Pr�stehavn” var det
presten Lars Skadberg som rundt 1960 klarte � finna att i nesten 200 �r gamle dokument. I Torvastadbygda
var det kan hende ingen som visste det f�r han stadfesta det. Framleis er Presthamn lite kjend blant
folk. Den plassen Skadberg enda opp med ligg vest av Torvastad kyrkje, eit par
kabellengder nord for kaien i Kveitevikje.
Ein engelsk slupp stemner ut fr� Presthamn. Tegning av Roald �stensj�
Denne kaien var det f�ybuen nyttar n�r dei skulle i kyrkja eller hadde anna � gjera p�
land. Innseglinga til Presthamn er fr� nord, mellom Longardsholmen og
Svinholmen. I ei breidde p� mindre enn ein halv kabellengde, l�g der fleire titals hummarkister klare
n�r utlendingane kvart �r kom for � kj�pa fangsten til fiskarane fr� Avaldsnes og Torvastad.
Kontaktmann Kven var det s� utlendingane tok kontakt
med for � organisera innsamlinga og lagringa av dei tusenvis av dyrebare krepsdyra? Dei skulle jo
halda seg levande i fleire veker i fangenskap òg. Jo, det var folk ute i amtet, personar
som ein m� rekna med budde i eller n�r ei brukande hamn og som hadde god kontakt med fiskarar, b�nder
og styresmakter.
Engelskmenn
Steinmoloen mellom Prestnes og Svinholmen, truleg bygt p� 1800-talet av
husmann Lars Viersen.
P� 1700-tallet var ikkje hummarfartya lenger fr� Holland. Engelske hadde teke over etter
hollendarane, som hadde tapt mykje dei siste hundre �ra. B�tane blei loste inn mellom holmar og
skjer til den nordlege innseglinga til Presthamn. Vel i hamn blei akterfort�yningane gjorde faste
vest i Longgardsholmen og baugen i Svinholmen. Sj�folka fann det nok godt � kunna
setja lettb�ten p� vatnet og ro rundt Svinholmen og inn i Hamnadokken til gjestgjevarstaden. Dei
Søkalla utliggjarane henta hummarfangstar hj� fiskarar kring i distriktet. Utliggjarar var
Holet i moloen er ein djup br�nn, kanskje brukt til � ha hummar og fisk i.
s�rleg trugne fiskarb�nder som ikkje var ukjende med handel. Fleire tusen hummar f�rde dei til
utskipingshamnene der dei blei lagra i dei mange hummarkistene som l�g fort�ydde
der. Denne jobben med � henta hummaren var det skillingar � tena p�, og i slutten
av femti�ra var det òg andre enn oppsitjarane i hamna som ville vera med p� den farten.
Utsirabuen kom sj�lve inn med sin hummar og tok inn hj� gjestgjevaren. I byrjinga av 1750-�ra d�
gamlelosane n�rma seg dei seksti, sa dei opp som losar og det kom nye til fr� Torvastadgarden, kan
hende tidlegare utliggjarar. �ret 1760 blei det strid mellom engelskmennene
og hummarhandlarane. Striden stod om kor mange hummarkister ein skulle halda i Presthamn. Det enda
med at det skulle vera 30-32 stykker. Tidleg i seksti�ra kom Presthamn og �krehamn under same
avtaleverket. I r�ynda hadde engelskmennene heretter monopol p� handelen p� desse
stadene.
Att�tinntekt Arbeidet med � fletta seg ei teine
eller kj�pa ei for 4 skilling, betalte seg med fyrste fangsten. Det skulle ikkje store fangsten
til f�r ein hadde seg ei bra att�tinntekt i det typiske naturalhushaldet vestlendingane hadde p�
denne tida. Teine-setjing og -trekkjing morgon og kveld var lite krevjande arbeid som nytta den
arbeidskrafta som var tilgjengeleg òg. Ungdomar og gamlingar skofta ikkje gardsarbeidet
med det og heller ikkje husmannen fors�mde nokon ting. Dalarar og skillingar til betaling av
skattar og avgifter var langt p� veg berga av hummaren. Dei som hadde l�yve
til � ha hummarkister, fekk òg inntekter. Presten var ein av dei, men han hadde ei anna
rolle òg. Heime hj� han l�g nemleg hummarm�let som i tvilstilfelle blei henta fram for �
kontrollera minstem�let p� 8 tommar. Skikkeleg vaksen m�tte han vera om han skulle f� bli med
til England, hummaren. Ut i sj�en igjen skulle dei som var for sm�, men ikkje f� var det som
gjekk sv�rt billeg, for eit stykke tobakk berre, som de Fine skriv i
1745.
Tilh�va endrar seg Grunnen til avviklinga finn ein
trulig i n�ringsutviklinga elles p� den tida. Dei store sildeinnsiga minkar, og f�r ein br�
slutt i 1870. Haugesund by er nemnd og n�r sesongfisket med stor tilstr�yming av folk fr�
distriktet no tek slutt, m� heile distriktet omstilla seg. Dette kan v�ra medverkande �rsaker
til at Torvastadhamn misser si stilling som hamn og lasteplass, og etterkvart blir gl�ymt.
Forretningsverksemda i omr�det held likevel fram, fyrst i Kodl�yne og sidan i Kveitevikje,
begge ligg rett s�r for gamle Presthamn. N�r det gjeld den kring 200 �r
gamle tradisjonen med hummareksport, blir det hevda at dei sm�, engelske seglsluppane ikkje
lenger kom til Torvastad etter 1870. B�tane hadde ei liggetid p� to-tre dagar medan store
mengder levende hummar blei lasta over i br�nnen fr� dei mange kistene i hamna.
T�kje, eller hestestedle, er ein naturskapt kai som ligg p� vestsida
av Svinholmen. Kodl�yn� og Longgardsholmen i bakgrunnen.
Dersom varer eller dyr skulle ombord fr� land var det berre � leggje skuta
med stedle midt p� vestsida av Svinholmen. T�kje, som det blir kalla òg, er mindre enn
meteren p� det smalaste og blei nytta som kai. Det gjev eit inntrykk av at det var sm� farty
som blei nytta til hummartransporten over Nordsj�en. Nokon som verkeleg
venta med lengt p� at engelskmennene skulle dukka opp om Våren var ungane p� gardane kring
hamna. Dei var raske med � ta seg ombord og f� istand sin eigen vesle handel. Med seg hadde
dei skjel som var sanka i fj�ra og bytehandelen gav engelske skipskjeks, eller
”besk�iter”, i retur. Dei framande sj�folka som sikkert hadde l�rt seg litt norsk
p� dei mange turane til den norske vestlandskysten, sette nok stor pris p� dampkokte skjel.
Ungane sj�lve snappa vel opp nokre engelske gloser, nyttige til seinare bruk om st�rre handel
stod for d�ra. Ein som tidleg l�rte engelsk var los og bonde John Johnsen
Gr�nningen (#134_6_501), som var 60 �r gamal d� han d�ydde i 1881. I sine unge
�r var det sokneprest Kaurin som sytte for at guten l�rde seg det spr�ket. At han fekk bruk
for det han hadde stridd slik for, synte seg i at han var den siste p� Torvastad som hadde
forretningar med dei engelske hummarkompania. To av s�nene hans gifta seg med engelske jenter
og busette seg borte i Grimsby, ein av dei for godt. Med dette m�tte
hummarfiskarane fr� Utsira, F�yn�, R�v�r, Avaldsnes og heimbygda Torvastad levera fangstane
sine ein annan stad. Kan hende gjekk dei n� til Haugesund som hadde grodd opp like i n�rleiken
og kunne ta imot dei st�rre, nymotens dampskipa som p� denne tida tok over Nordsj�farten?
Desse maskinb�tane var nok ikkje noko problem for �krabuen heller, som framleis tek imot noko
hummar for videre sal.
Kilde: �rbok for Karmsund 1987 - 1992, Karmsund Folkemuseum:
Gjestgjevarverksemd og hummarhandel i eksporthamna "Presthamn" p� Torvastad, fr�
1600-talet til slutten av 1800-talet av Roald �stensj�
Webdesign av Ivar Stange | ivarstange /æt/ gmail /dot/ com
